Co powinien zawierać wzorzec umowny?

[25.04.2012] Wzorce stosowane są powszechnie w obrocie gospodarczym, kształtując treść stosunku zobowiązaniowego niejako obok treści zasadniczej umowy.

Wzorzec umowny

W niniejszym artykule omówione zostanie zagadnienie wzorca umownego. Wzorce stosowane są powszechnie w obrocie gospodarczym, kształtując treść stosunku zobowiązaniowego niejako obok treści zasadniczej umowy. Zagadnienie to zasługuje na szczególne zainteresowanie konsumentów, którzy mogą bronić się przed niekorzystnymi dla nich postanowieniami wzorców twierdząc, iż postanowienia te są niedozwolone.

Definicja:

Pod pojęciem wzorca umownego należy rozumieć przygotowane przez proponenta z góry jeszcze przed zawarciem umowy postanowienia kształtujące treść stosunku prawnego wiążącego strony. Wzorce kryją się pod różnymi nazwami – regulaminy, wzory umów, taryfy i najbardziej rozpowszechnione określenie – ogólne warunki umów.

Zgodnie z art. 384 k.c. wzorzec ma być ustalony przez jedną ze stron umowy. Z użycia terminu wzorzec należy wywieść, że jest on przeznaczony do wielokrotnego stosowania. Stąd wzorce zawierają postanowienia umowne które są powtarzalne w umowach dla których je przeznaczono.

Obecnie obowiązujące rozwiązanie kodeksowe wprowadzone zostały zasadniczo ustawą z 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, którą implementowano do naszego praw m.in. Dyrektywę EWG nr 93/13 z 1993 o niedozwolonych klauzulach umownych w umowach konsumenckich.

Charakter prawny wzorca:

Przyjmuje się że wzorzec jest kwalifikowanym oświadczeniem woli, mający szczególny reżim prawny i przy spełnieniu przesłanek tego reżimu, kształtuje treść stosunku prawnego poza konsensem stron. Stąd uznaje się, że wzorzec umowy nie jest częścią umowy, a zatem nie wymaga zgody kontrahenta.

Za takim stanowiskiem w kwestii charakteru prawnego przemawiają dwa argumenty:

1. W aktualnie obowiązujących przepisach brak wzmianki występującej w dawnym art. 358 § 2 k.c., w którego wzorzec wiązał drugą stronę tylko gdy strona zając jego treść wyraziła zgodę na włączenie go do treści umowy.

2. Wynika to z kontroli abstrakcyjnej która jest przeprowadzana niezależnie od tego czy znalazły one zastosowanie przy zawieraniu indywidualnej umowy. Stąd niewątpliwie wzorzec ma samodzielną doniosłość prawną.

Zgodnie z art. 384 k.c. wzorzec aby wiązał drugą stronę jeżeli został jej doręczony przed zawarciem umowy. Doręczony musi być z takim wyprzedzeniem aby adresat mógł się z nim zapoznać. Ostatnią chwilą kiedy stać się to powinno może być chwila zawarcia umowy. Późniejsze doręczenie nie wywołuje skutku. Należy doręczyć dokument obejmujący cały kompletny wzorzec. Nie spełnia przesłanek z art. 384 § 1 k.c. samo poinformowanie adherenta o istnieniu wzorca.

Przepis art. 384 §2 k.c. stanowi, że w przypadku gdy stosowanie wzorca jest w stosunkach danego rodzaju przyjęte, nie musi on być doręczony, jeżeli strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Istotone jest jednak, iż przepis ten nie ma zastosowania do umów zawieranych z konsumentem, chyba że chodzi o umowę powszechnie zawieraną w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego.

Zgodnie z dyrektywą zawartą w przepisie art. 385 k.c. wzorzec winien być sformowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały, niejednoznaczne postanowienia tłumaczy się na korzyść konsumenta.

W sytuacji gdy związani jesteśmy stosunkiem zobowiązaniowym o charakterze ciągłym, do wydania wzorrca w czasie trwania tego stosunku prawnego potrzebna jest podstawa czyli tzw. klazula modyfikacyjna. Ponadto aby wydanie takiego wzorac było skuteczne muszą być spełnione ogólne wymagania wyrażone w art. 384 k.c., więc jeśli drugą stroną umowy jest  konsument wzorzec z reguły musi mu zostać doręczony.

Niedozwolone postanowienia umowne:

Na wstępie wyjaśnić należy, iż przepisy regulujące niedozwolone postanowienia umowne mają zastosowanie wyłącznie w umowach zawieranych pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem. Ochrona konsumenta w relacjach umownych z przedsiębiorcą opiera się na założeniu, że przedsiębiorca jako strona profesjonalnie wykonująca działalność gospodarczą jest w relacjach z konsumentem stroną potencjalnie silniejszą.

Identyfikacja niedozwolonych postanowień umownych.

W świetle ogólnej zasady wynikającej z treści art. 3851 § 1 k.c. postanowienia umowy zawartej z konsumentem nie wiążą tego ostatniego o ile:

(a)  nie zostały z nim indywidualnie uzgodnione,
(b)  kształtują prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami,
(c)  skutkiem czego interesy konsumenta są rażąco naruszone.

Innymi słowy, niedozwolonym postanowieniem umownym jest postanowienie wysoce niekorzystne dla konsumenta, znacząco osłabiające jego pozycję jako strony umowy. Dla uznania postanowienia za niedozwolone konieczne jest wykazanie istnienia łącznie wszystkich powyższych przesłanek.

Jeżeli chodzi o kryterium nieuzgodnienia danego postanowienia z konsumentem, to warunek ten spełniają te wszystkie postanowienia, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu i musiał się na nie zgodzić zawierając umowę.

Przepis art. 3851 § 3 zd. 2 k.c. tworzy swoiste domniemanie braku uzgodnienia indywidualnego postanowień przejętych z wzorca umowy. Zgodnie z nim nie uzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.

Stosując regułę interpretacyjną a fortiori dochodzi się do wniosku, że tym bardziej za nieuzgodnione indywidualnie należy uznać postanowienia wzorca niewłączonego do umowy lecz wiążącego po spełnieniu przesłanek z art. 384.

Ciężar dowodu indywidualnego uzgodnienia:

Kwestie te korzystnie dla konsumenta reguluje §4 wskazując, że ciężar dowodu spoczywa na tym kto się powołuje na indywidualne uzgodnienie. W kwestii wzorców wydaje się, że niedopuszczalny jest dowód indywidualnych uzgodnień, wynika to z podnoszonej już interpretacji a fortiori, zgodnie z którą postanowienia wzorca stanowią szczególny i ewidentny przypadek braku indywidualnego uzgodnienia.

Katalog przykładowych niedozwolonych postanowień umownych

Szczególną rolę na gruncie przepisów regulujących niedozwolone postanowienia umowne pełni art. 3853 k.c., w którym zawarta została lista przykładowych, najczęściej występujących postanowień niedozwolonych.

Analizując umowę pod kątem obecności (albo nieobecności) postanowień wymienionych w art. 3853 k.c. pamiętać należy, iż samo podobieństwo postanowienia umownego do jednego z przykładowych postanowień nie przesądza o jego niedopuszczalności. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 5 listopada 2008 r. postanowienie umowne zawsze należy rozpatrywać w oparciu o przesłanki wymienione w art. 3851 § 1 k.c.. Z tego powodu lista niedozwolonych postanowień umownych postrzegana jest jedynie jako wskazówka.

Zsadnicze znaczenia ma prowadzony przez Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK) rejestr klazul niedozwolonych. Zgodnie z przeważającym aktualnie stanowiskiem wpisanie określonej klauzuli do rejestru powoduje, iż żaden przedsiębiorca nie może we wzorcu stosować takiego postanowienia.

Mateusz Nowak, prawnik
Treści dostarcza: TALARCZYK i ROESSLER spółka partnerska radców prawnych