Z dniem 1 kwietnia 2021 roku Włochy stały się najprawdopodobniej pierwszym krajem, który uchwalił ustawę wyraźnie nakazującą szczepienie przeciw COVID-19 pracownikom służby zdrowia, a nieprzestrzeganie tego nakazu pociąga za sobą konsekwencje w postaci odsunięcia od wykonywania czynności związanych z opieką zdrowotną, a gdy nie jest to możliwe, zawieszeniem w czynnościach służbowych, a także wstrzymaniem wypłaty wynagrodzenia.
O wszystkim informuje włoski profesor prawa Michele Massa w artykule „The Italian “No Jab, No Job” Law” („Włoska ustawa Nie ma kłucia, nie ma pracy”) na verfassungsblog.de, dziennikarskim i akademickim forum debaty na temat aktualnych wydarzeń i rozwoju prawa konstytucyjnego.
Jak pisze autor, włoska ustawa przymuszająca pracowników medycznych do szczepień przeciw koronawirusowi może się wydawać naruszeniem konstytucyjnie chronionego prawa do zdrowia jako kwestii podlegającej samostanowieniu. Zabiegi medyczne, w tym szczepienia, podlegają co do zasady zasadzie swobodnej i świadomej zgody. Tylko wyjątkowo można je narzucić, w drodze szczególnego przepisu prawa krajowego (nie regionalnego). Jednak, jak się okazuje, biorąc pod uwagę orzecznictwo włoskiego Trybunału Konstytucyjnego, nowo uchwalony obowiązek wydaje się spełniać wymogi włoskiej konstytucji (art. 32).
Włochy zostały mocno dotknięte przez COVID-19. Kampania szczepień rozpoczęła się oficjalnie pod koniec 2020 roku i trwa obecnie. Pierwszym oficjalnym krokiem był plan strategiczny przyjęty przez ministra zdrowia w grudniu 2020 roku, który został również przekazany regionom oraz przedyskutowany i zatwierdzony przez parlament.
Następnie, ustawa budżetowa na rok 2021 nadała programowi ramy prawne: zgodnie z art. 1, par. 457 i następnymi, program musiał być zatwierdzony dekretem ministerialnym i uchwalony przez regiony, pod nadzorem krajowego komisarza wyznaczonego do spraw sytuacji nadzwyczajnej. W rzeczywistości plan grudniowy został ponownie wydany, z aktualizacjami, w formie dekretu ministerialnego w styczniu 2021 roku, a dalsze zalecenia wydano w marcu 2021 roku. Do tej pory nie było wyraźnego przepisu dotyczącego obowiązkowych szczepień.
W planie strategicznym pracownicy służby zdrowia zostali wymienieni wśród pierwszych grup docelowych wczesnych szczepień (wraz z hospitalizowanymi seniorami i osobami powyżej 80. roku życia). Powodem nadania priorytetu było wysokie ryzyko ekspozycji i przeniesienia zakażenia, konieczność zachowania odporności systemu opieki zdrowotnej oraz zasada wzajemności, zgodnie z oceną Strategicznej Grupy Doradczej Ekspertów WHO.
Jednak – jeszcze przed wystąpieniem epizodów zakrzepowo-zatorowych u osób zaszczepionych szczepionką firmy AstraZeneca (obecnie Vaxzevria) – również wśród pracowników służby zdrowia zaobserwowano pewien stopień niezdecydowania co do szczepionek, głównie z powodu braku zaufania do ich bezpieczeństwa oraz otrzymywania niewielu lub sprzecznych informacji na ich temat.
W związku z tym, w miarę jak szczepienia stawały się dostępne, zarówno w opinii publicznej, jak i wśród prawników rozgorzała debata, czy istniejące przepisy dotyczące bezpieczeństwa pracy pozwalają lub wymagają, aby nieszczepieni pracownicy służby zdrowia byli zwolnieni z pracy. Wielu pracodawców publicznych i prywatnych starało się rozwiązać ten problem, np. przesuwając niechętnych szczepieniom pracowników na urlop lub na tymczasowy zasiłek dla bezrobotnych. 19 marca 2021 r. sąd w Veneto wydał tymczasową decyzję – prawdopodobnie pierwszą tego rodzaju – utrzymującą w mocy obowiązkowe urlopy dla nieszczepionych pracowników.
Włoski rząd szybko przejął inicjatywę. Dekretem z mocą ustawy nr 44 z 2021 roku (wydany i opublikowany 1 kwietnia) wprowadził kilka rozporządzeń dotyczących szczepień. Jego artykuł 3 chroni pracowników służby zdrowia przed odpowiedzialnością karną (za nieumyślne spowodowanie śmierci i uszkodzenie ciała), która teoretycznie mogłaby być związana ze szczepieniami, pod warunkiem, że są one podawane w pełnej zgodności z pozwoleniami na dopuszczenie do obrotu i oficjalnymi zaleceniami włoskiego ministerstwa zdrowia.
Przede wszystkim art. 4 nakazuje szczepienie (nieodpłatne) szerokiej grupie pracowników służby zdrowia, w tym lekarzom, pielęgniarkom, aptekarzom i pracownikom pomocniczym; szczepienie staje się warunkiem prawnym zarówno wykonywania zawodu, jak i pracy w służbie zdrowia (ust. 1). Zwolnienie z obowiązku szczepienia jest dopuszczalne tylko w przypadkach zagrożenia zdrowia ze względu na szczególne stany kliniczne, potwierdzone dla poszczególnych pacjentów przez lekarzy prowadzących (ust. 2).
W par. 3-7 dekret ustanawia specjalną procedurę egzekwowania szczepień: listy pracowników służby zdrowia są przekazywane służbom zdrowia, które następnie wzywają pracowników, którzy nie są jeszcze zarejestrowani jako uodpornieni, do udowodnienia, że szczepienie, mimo że nie zostało zarejestrowane, zostało wykonane, np. w innym regionie, lub że zwrócili się już o nie, lub udokumentowania indywidualnych przeszkód wynikających ze specjalnych warunków klinicznych. Pracownicy służby zdrowia muszą się do tego zastosować w ciągu 5 dni, w przeciwnym razie miejscowa jednostka służby zdrowia poinformuje o tym fakcie odpowiednich pracodawców i stowarzyszenia zawodowe.
Po przekazaniu informacji pracownicy służby zdrowia, którzy nie spełniają wymogów, muszą zostać odsunięci od wszelkich czynności wymagających kontaktów międzyludzkich lub innego ryzyka zarażenia. Jeśli jest to możliwe, mogą zostać zatrudnieni na innych stanowiskach, również niższego szczebla (w tym przypadku z odpowiednio niższym wynagrodzeniem); w przeciwnym razie ich zatrudnienie zostaje zawieszone bez wynagrodzenia. Stan ten może trwać tak długo, jak długo nie przeprowadza się szczepień lub do czasu pełnej realizacji krajowego programu szczepień, ale nie dłużej niż do 31 grudnia 2021 r. Dalsze zmiany ustawowe w dekrecie z mocą ustawy mogą oczywiście zmienić tę datę.
Oddzielnie traktuje się pracowników o słabej kondycji, którzy nie mogą być uodpornieni z powodu indywidualnych uwarunkowań medycznych. Mogą oni zostać przeniesieni do innych zajęć, ale nie podlegają obniżeniu wynagrodzenia. Ponadto, zostanie wydany specjalny protokół dotyczący środków zapobiegawczych w praktyce zawodowej.
Dekret z mocą ustawy nr 44 z 2021 r. został przekazany parlamentowi (AS 2167), który w ciągu 60 dni (zgodnie z art. 77 Konstytucji Włoch) musi podjąć decyzję o jego transpozycji do ustawy, a także może go zmienić.
W sprawozdaniu wyjaśniającym, które towarzyszy projektowi ustawy transponującej, wyjaśniono konstytucyjne podstawy tej decyzji, a także jej pilne przyczyny polityczne: szczepienia pracowników służby zdrowia, wraz ze środkami zapobiegawczymi, które mają być stosowane w środowiskach medycznych, chronią nie tylko samych pracowników służby zdrowia, ale także przyczyniają się do ochrony pacjentów, do obrony skuteczności usług zdrowotnych i do ogólnej polityki zdrowotnej.
Autor artykułu Michele Massa jest profesorem nadzwyczajnym podstaw prawa publicznego na Katolickim Uniwersytecie Sacro Cuore w Mediolanie.
